Anabaptyści (gr. „powtórnie udzielający chrztu”) – ruch, który powstał w wieku XVI (przede wszystkim w Niemczech, Holandii i Szwajcarii); jego zwolennicy uważali chrzest dzieci za nieważny i głosili konieczność „powtórnego chrztu” dorosłych (G. O'Collins SJ, E.F. Farrugia SJ, Leksy­kon pojęć teologicznych i kościelnych, Kraków 2002, s. 19).

Antropocentryzm (z gr. anthropos – człowiek i łac. centrum – środek) – sposób podejścia do zagadnień teologicznych, który za punkt wyjścia i za nić przewodnią bierze ludzkie doświadczenie. Jeżeli ten sposób podejścia wypaczy się i uczyni ludzi ośrodkiem i jedyną miarą wszystkiego, antro­pocentryzm sprawia, że właściwa teologia staje się niemożliwa (G. O'Collins SJ, E.F. Farrugia SJ, Leksykon pojęć teologicznych i kościelnych, Kra­ków 2002, s. 22).

Antropologia (gr. „nauka o człowieku”) – interpretacja ludzkiego istnie­nia (jego początku, natury i przeznaczenia) w świetle wiary chrześcijań­skiej (G. O'Collins SJ, E.F. Farrugia SJ, Leksykon pojęć teologicznych i kościel­nych, Kraków 2002, s. 23).

Ateizm jest doktryną, która jawnie głosi nieistnienie Boga, co niektórzy z ateistów wspierają dowodami. Te są jednak zazwyczaj wymierzone w chrześcijańskie pojmowanie Boga i niewiele rozstrzygają, jeśli chodzi o ogólne pojęcie boskości. Dlatego w zasadzie zachodni ateizm można by zdefiniować jako doktrynę głoszącą, że nie istnieje Bóg chrześcijański (Encyklopedia filozofii, red. T. Honderich, t. 1, Poznań 1998, s. 46).

Deizm – filozoficzna wiara w Boga, która wyrasta nie z objawienia (szcze­gólnie zawartego w jakiejś świętej księdze, np. w Biblii czy Koranie), lecz z rozumowego przeświadczenia. Przeświadczenie to odwołuje się do do­wodów, najczęściej wskazujących na ład panujący w świecie. Deizm za­kłada przeto wiarę w Stwórcę, który ustanowił świat i zapewnił harmonię rozgrywających się w nim procesów, nie odpowiada jednak bezpośrednio na ludzkie modlitwy czy prośby (...). Za typowy przykład deisty często podaje się Woltera (Encyklopedia filozofii, red. T. Honderich, t. 1, Poznań 1998, s. 141).

Determinizm (łac. „określanie, ograniczanie”) – wyjaśnienie wszech­świata, według którego wszystkie wydarzenia zachodzą w sposób nieunik­niony i bez żadnego wpływu naszej wolnej woli. Według determinizmu genetycznego ludzkie zachowanie (np. skłonność do przestępstw czy uzależnienia od narkotyków) jest z góry określone przez odziedziczone geny. Temu poglądowi na rzeczywistość jako na coś z góry ściśle wyzna­czonego przeczy potoczne doświadczenie, możliwości wyboru między przeciwieństwami (G. O'Collins SJ, E.F. Farrugia SJ, Leksykon pojęć teolo­gicznych i kościelnych, Kraków 2002, s. 63).

Emanacja (łac. „wypływanie, wydzielanie się”) – rzeczywistość, która ze swego źródła (z Boga) wypływa tak, jak światło wypływa ze słońca. Temu sposobowi wyrażania się, który sięga korzeniami do Plotyna i neoplatoni- zmu i był używany przez św. Tomasza z Akwinu (ok. 1225-1274), sprze­ciwiało się wielu chrześcijan, ponieważ sprawia on wrażenie, jakoby świat był rzeczywistością konieczną i niemal utożsamiał się z Bogiem – zamiast tego, że został on dobrowolnie przez Boga stworzony (G. O'Collins SJ, E.F. Farrugia SJ, Leksykon pojęć teologicznych i kościelnych, Kraków 2002, s. 81).

Eschatologia (z gr. eschatos – ostateczny) – nauka teologiczna o ostatecz­nych losach człowieka i świata, która mówi o określonym początku i okre­ślonym końcu dziejów, a więc o niepowtarzalnym, jednorazowym cha­rakterze całej historii. Dzieje poszczególnego człowieka, a także całej ludz­kości zmierzają do pewnego kresu, do pełni rozwoju, do przemiany do­czesnej egzystencji w całkowicie inny, niewyobrażalny dla nas sposób ist­nienia człowieka i świata (Słownik teologiczny, red. ks. A. Zuberbier, wyd. 2. rozszerzone, Katowice l998, s. 152).

Fideizm (łac. „wiara”) – kierunek charakteryzujący się (a) niedocenia­niem rozumu w badaniu spraw religijnych oraz (b) zbytnim podkreśla­niem swobodnego decydowania się na wiarę. W najlepszym razie fideizm słusznie podważa próby naukowego uzasadnienia wiary chrześcijańskiej. W najgorszym razie ukazuje on wiarę jako ślepy skok w ciemność (G. O'Collins SJ, E.F. Farrugia SJ, Leksykon pojęć teologicznych i kościelnych, Kraków 2002, s. 93).

Fundamentalizm – różnorodnie przejawiające się postawy, których wspólna cechą jest przypisywanie wyróżnionego znaczenia fundamentom (podstawom) takich czy innych poglądów. Współczesny fundamentalizm ma wiele postaci, które tworzą rodzinę poglądów wzajemnie się warun­kujących, przenikających i krzyżujących. W zależności od dziedziny może chodzić o postawę ogólnokulturową, światopoglądową, ideologiczną, po­lityczną, religijną, teologiczną, filozoficzną, metodologiczną, socjologicz­ną i psychologiczną. Fundamentalizm odnoszony jest do poglądu, że rze­czywistość ma określoną konstytucję niezależnie od tego, co się o niej myśli, do różnego rodzaju absolutyzmów w polityce lub etyce, jak rów­nież do mało odkrywczej tezy, że prawda jest niezmienna, tzn. że twier­dzenie prawdziwe pozostaje zawsze prawdziwe (W.R. Alston). Współcze­sna kultura i filozofia postawy fundamentalistyczne wartościuje negatyw­nie; emocjonalnie pejoratywne skojarzenia utrwalają mass media, postrze­gając fundamentalistów jako nietolerancyjnych i społecznie szkodliwych fanatyków, obstających, w sposób uniemożliwiający racjonalną dyskusję, przy błędnych poglądach i „muzealnych” systemach wartościowania. Fun­damentalizm religijny pojawił się na początku XX wieku w środowisku amerykańskich protestantów jako reakcja na naturalistyczną i hermeneutyczną (alegoryczną) interpretację Biblii z hasłem dosłownego rozumie­nia biblijnego opisu stworzenia świata (Leksykon teologii fundamentalnej, Lublin – Kraków 2002, s. 413-414).

Kreacjonizm (od łac. „stwarzać”) – 1. Nauka głosząca, że każda dusza ludzka jest stworzona bezpośrednio przez Boga, a nie – jak się tego doma­gają traducjoniści – rodzona przez rodziców. 2. Pojęcie to odnosi się także do skierowanego przeciw ewolucjonizmowi poglądu tych, którzy opo­wiadania Księgi Rodzaju wyjaśniają w taki sposób, w jaki robią to funda­mentaliści, i dowodzą, że nasz wszechświat został powołany do istnienia przez całą serię osobnych Bożych interwencji „od zewnątrz” (G. O'Col­lins SJ, E.F. Farrugia SJ, Leksykon pojęć teologicznych i kościelnych, Kraków 2002, s. 152).

Monizm (gr. „jeden”) – termin ukuty przez Christiana Wolffa (1679-1754) na oznaczenie prób wyjaśniania rzeczywistości przez wykluczenie różnorodności i zróżnicowań (np. między ciałem a duszą albo między światem stworzonym a niewidzialnym Bogiem) i przez sprowadzenie wszystkiego do jednej tylko zasady. W ten sposób solipsyzm przyjmuje istnienie tylko podmiotu poznającego i odrzuca idee, doznania oraz istnienie innych podmiotów. W innym wypadku odmawia się istnienia róż­nicy między umysłem a materią i twierdzi się, że albo wszystko jest wy­tworem umysłu (idealizm), albo materii (materializm). Panteizm nie przyj­muje istotnej różnicy między Bogiem a światem stworzonym. Monistami byli Plotyn (ok. 205-270), Benedykt Spinoza (1632-1677) i przedsta­wiciele idealizmu filozoficznego, np. Johann Gottlieb Fichte (1762-1814), którzy wszystko sprowadzali do własnego „ja”. Zarówno Stary Testament, jak i Nowy wskazują na istnienie zasadniczej różnicy między Bogiem a stworzeniami. Nauka katolicka kładła nacisk na ten podstawowy du­alizm (G. O'Collins SJ, E.F. Farrugia SJ, Leksykon pojęć teologicznych i ko­ścielnych, Kraków 2002, s. 188).

Monofizytyzm (gr. „jedna natura”) – poglądy heretyckie przypisywane tym, którzy odmówili przyjęcia nauki Soboru Chalcedońskiego (451), że w Chrystusie są „dwie natury w jednej Osobie” i oderwali się od patriarchatów konstantynopolitańskiego i rzymskiego (G. O'Collins SJ, E.F. Farrugia SJ, Leksykon pojęć teologicznych i kościelnych, Kraków 2002, s. 189).

Paruzja (gr. parousia – obecność, przyjście, przybycie) –powtórne przyj­ście Chrystusa w chwale na końcu czasów.

Totalitaryzm (łac. totum – całość; totalis – cały dotyczący całości) – teoria i praktyka takiej relacji między częścią a całością społeczną (np. między jednostką a społeczeństwem czy państwem), w której część zostaje bez reszty (totalnie) podporządkowana całości. W totalistycznych teoriach narodu, społeczeństwa czy państwa, niezależnie od ich idealistycznego (Platon, Hegel) lub pragmatycznego (hitleryzm, faszyzm) oblicza, istota tych społeczności jest ujmowana przez kategorię „całości”, podniesioną do rzędu bytu absolutnego. Tylko całość jest prawdziwa, rzeczywista i przedstawiająca wartość. Co więcej, w koncepcjach totalistycznych spo­łeczności przypisuje się cechy samoistnego podmiotu działania. Tak poj­mowana społeczność całkowicie ogarnia człowieka i wszystkie elementy życia społecznego. Całość wchłania w siebie jednostkę. Poszczególny człowiek jako jedynie część tej całości jest jej całkowicie i we wszystkich aspek­tach podporządkowany, jest funkcją społeczności. Tkwi w nim jakoby tylko dążenie do dobra jednostkowego, zagrażające odgórnie i arbitralnie okre­ślonemu dobru wspólnemu (Słownik teologiczny, red. ks. A. Zuberbier, wyd. 2. rozszerzone, Katowice l998, s. 598).